یادداشت | دوران بلوغ؛ چند راهکار و پیشنهاد

به گزارش سرویس فرهنگی اجتماعی خبرگزاری رسا، دوران بلوغ نوجوانان، امروزه بیش از گذشته در معرض آسیب و تهدید قرار گرفته است. این تهدید ویژه کشور ما نیست و می توان گفت دامنگیر همه جوامع عصر پسامدرن است.

نوجوانی دوره‌ای میان کودکی و بزرگسالی در مسیر زندگی است. دوره‌ای که فرد دستخوش تحولی اساسی شده و این تحول او را برای زندگی آینده آماده می‌سازد. بلوغ یکی از مهمترین اتفاقاتی است که در این دوره رخ می‌دهد. به طور خلاصه،بلوغ یعنی تغییرات مهم جسمی،جنسی و روحی که در سیر رشد انسان ایجاد می‌شود. بعضی به اشتباه بلوغ را مترادف نوجوانی قلمداد می‌کنند در حالی که دوره بلوغ قسمتی از دوره نوجوانی است.

بلوغ معمولا بین سنین 12تا 15سالگی رخ می‌دهد درحالی که روانشناسان از12تا 18سالگی را دوره نوجوانی نام گذاری می‌کنند.

در‌‌‌ روانشناسی رشد برای این دوره ویژگی‌های فراوانی شمرده شده است؛ در اینجا به تعدادی از ویژگی‌های که در عرصه تربیت غیر مستقیم (تربیت در سایه)، اهمیت بیشتری دارند اشاره می‌کنیم.

حساسیت

نوجوان به دلیل دوران بحرانی بلوغ، از حساسیت خاصی برخوردار است. در برابر هر برخورد، واکنش تندی نشان می‌دهد. گاهی در مقابل انتقادها، داد و فریاد می‌کند. درها را به هم می‌زند و یا اشیاء را پرتاب می‌کند.

امام علی (ع) حساسیت بالا درنوجوانان رابه مستی تعبیر می‌کنند و می‌فرمایند: أَصْنافُ السُّـكْرِ أَرْبَعَةٌ: سُكْرُ الشـَّبـابِ وَسُكْرُ الْمالِ وَسُكْرُ النَّوْمِ وَسُكْرُ الْمُلْكِ(تحف العقول، ص 126) مستى چهار قسم است: جوانی ،ثروت ،خواب ،ریاست

سرگردانی

از ویژگی‌های عاطفی این دوران این است که فرد دچار سرگردانی می‌شود چون بین ارزش های حاکم در مدرسه، خانواده و اجتماع هماهنگی نمی یابد و مشاهده می‌کند که هر یک از آنان، ارزش های متفاوتی ارائه می‌دهند، بنابراین در این که کدام ارزش را بپذیرد، دچار سرگردانی می شودو همچنین دَوَران بین کودکی و بزرگسالی اورا متحیر می‌کند.

تغییرات خصلت های رفتاری و خلق وخو

رفتار نوجوان دراین دوره، دارای پختگی نبوده و در حال تغییر و دگرگونی است و دائماً رنگ عوض می کند. برای مثال گاهی زرنگ است و گاهی تنبلی می‌کند.

عدم اطمینان به بزرگترها

نوجوان در مطرح نمودن مشکلات عاطفی و رفتاری خود، به نوعی نسبت به بزرگترها، احساس بی اعتمادی می‌کند؛ زیرا می‌ترسد بزرگترها رازش را برملا سازند یا او را مسخره کنند و افکارش را سطحی بدانند یا مورد تنبیه و سرزنش قراردهند.

تلاش برای استقلال

کودک در دوران دبستان،هر چه اولیاء بگویند، می‌پذیرد و آن‌ها را انجام می‌دهد؛ امّا در دوران راهنمایی و متوسطه از دستورات مسئولین مدرسه و والدین، احساس کدورت و تنفّر می‌کند و گاهی عملی خلاف مقررات و دستورات انجام می‌دهد؛ چون می‌خواهد ثابت کندکه به استقلال رسیده است.

علاقه به دوستی با همسالان

نوجوانان در این سنین، به گروه همسالان، علاقه بیشتری پیدا می‌کنند، با آنان روابطی دوستانه و صمیمانه برقرار می سازند و دوست دارند بیشتر اوقاتشان را با آنان بگذرانند. گاه، این علاقه و دوستی تا مرحله عشق ورزیدن پیش می‌رود. آن ها به همسالان خود پناه می‌برند، چون مشکلاتی مشابه دارند، با یکدیگر انس می‌گیرند و بلکه رفتارشان نیز در یکدیگر تأثیر می‌گذارد. بنابراین انتخاب دوست در این دوران، از اهمیت زیادی برخوردار است.

عدم کنترل رفتار،هنگام خشم

حساسیت نوجوان نسبت به مسائل ناخوشایند روح و روانش، باعث خشمگین شدن وی می‌شود. خشم او به گونه‌ای است که قادر به کنترل آن نمی‌باشد. نوجوان در دوران بلوغ ،به دلیل فعالیت شدید بعضی از غدد و ترشح هورمون‌ها به سرعت خشمگین می‌شود، دست به کارهای پرتنش می زند، احساسی برخورد می‌کند و نمی تواند صبرپیشه کند.

الگو پذیری و تقلید

نوجوانان در دوره بلوغ از همسالان خود و همچنین شخصیت های هنری و ورزشی به شدت تقلید می‌کنند.البته در الگوپذیری ثابت قدم نیستند و مرتب تحت تاثیر افراد مختلف قرار می‌گیرند ودر تقلید، افراطی عمل می‌کنند که این رفتارشان اعتراض والدین را درپی دارد.

افتخار به شخصیت

تشخّص طلبی یکی از تمایلات غریزی بشر است و دراین سن بسیار قوی و نیرومند است. نوجوان دراین دوران به نوع لباس، نوع آرایش مو و نوع واکنش‌هایش در برخورد بادیگران افتخار می‌کند و به اصطلاح در جمع همسالان خود «قیافه» می‌گیرد. او همواره نقش بازی می‌کند و به ابراز شخصیت و خودنمایی می‌پردازد.

میل به آزادی

یکی از تمایلات و خصیصه‌هایی که در این دوران شدّت می‌یابد، میل به آزادی بی حدّ و حصر و بی قید و شرط است. نوجوانان مقررات اجتماعی را سد راه ارضای تمایلات خویش به حساب می‌آورند و بعضی اوقات برای رهایی از مقررات، دست به انتحار می‌زنند.

مربیان بخوانند

مربیان و والدینی که ویژگی های دوران بلوغ را نشناسند و تلاش کنند دراین دوره نیز‌ از ابزار تربیت مستقیم استفاده کنند،بسیار طبیعی ست که نتیجه عکس بگیرند. با ویژگی های که برشمرده شد به خوبی روشن گردید که نوجوان ازهر نصیحت،تادیب،امر ونهی،قید وشرط،محدودیت و... که به صورت مستقیم،آن هم به وسیله بزرگ ترها اعمال شود بیزار است و تقریبا هر کوشش مستقیمی جهت تربیت نوجوانان در دوران بلوغ، محکوم به شکست است پس دراین دوره بایستی به ابزارها و راهکارهای تربیت درسایه(تربیت غیرمستقیم) پناه برد.

نگران نباشید! ما قادر هستیم با استفاده ازویژگی های نوجوان و بااستفاده از اصول تربیت غیر مستقیم (رجوع شود به یادداشت 2،تربیت درسایه وروانشناسی) به تعامل و سپس تربیت او بپردازیم.درحقیقت با استفاده از تربیت در سایه میتوانیم تهدیدها رابه فرصت تبدیل کنیم.

پیشنهاد دهگانه

1. با توجه به بالابودن حساسیت نوجوان دردوران بلوغ ،میبایست از انتقاد مستقیم به او بپرهیزیم و مطالب انتقادی را در بین تعریف وتمجیدها و به صورت گذرا و با کلمات مناسب بیان کنیم تا او به مقابله برنخیزد.

امام علی(ع) در این باره می‌فرمایند: إذا عاتبت الحدث فاترك له موضعا من ذنبه لئلا يحمله الإخراج على المكابرة (شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد،ح 819 ) هرگاه جوان را توبيخ كردى،برخى خطاهاى او را ناديده بگير،تا توبيخ تو،او را به مقابله وادار نسازد.

2. با توجه به سرگردان بودن او دربین ارزش های مختلف،اگر اعتقاد و باور دینی را انکار کرد یا نسبت به ارزش‌ها بی توجه بود،میبایست صبوری به خرج داد ،ارزش ها و اعتقادات دینی را بسیار منطقی و با استدلال ساده برای او باز گویی کنیم و هرگزتلاش نکنیم از او اعتراف بگیریم، چون او لجاجت می کند و حاضر نیست بگوید حرف و استدلال ما را پذیرفته است اما در حقیقت پذیرفته است و به حرف های ما خواهد‌ اندیشید. مدارا کردن با انسانی که بین ارزش ها سرگردان است و با دید تردید به معارف دینی می نگرد از سیره پیامبران است.رسول خدا می‌فرماید: اِنّا اُمِرْنا مَعاشِرَ الاَنْبياءِ بِمُداراةِ النّاسِ، كَما اُمِرْنا بِاِقامَةِ الفَرائِضِ؛ (امالی طوسی،ص521) ما پيامبران،همان گونه كه به برپا داشتن واجبات مأمور شده ايم،به مدارا كردن بامردم نيزمأمور شده ايم.

مربی و والدین نباید به این نوجوان برچسب کافر و بی دین و... بزنند بلکه میبایست پیامبرگونه با او مدارا کنند وبا منطق ولحنی نرم او را جذب معارف نمایند.

2. با توجه به تغییر مدام خلق و خو و رفتارهای متفاوت،میبایست ازفرصت ها استفاده کرد مثلا زمانی که زرنگ و فعال است او را به کارهای مفید راهنمایی و تشویق کنیم و زمانی که تنبلی می‌کند او را رها کنیم و فعلا اصرار به تغییر رفتارش نداشته باشیم.

روايت شده است: جوانى از انصار نماز جماعت را با پيامبر خدا مى خواند و كارهاى زشت را نيز مرتكب مى‌شد. به پیامبرخبر دادند. حضرت فرمود:بالاخره نمازش روزى او رانجات داده وازكارهاى زشت بازش مى‌دارد پس ازمدتى آن جوان توبه كرد. (بحارالانوار،ج82،ص198)

این داستان نشان می دهد سیره رسول خدا نیز،توبیخ جوانی که رفتار متضاد از خود نشان می‌دهد نبوده است،بلکه با مدارا با او، نوید سعادتش را به وسیله اعمال خوبی چون نماز می دهد. گویا رسول خدا از فرصت حضور او در صف جماعت برای هدایتش بهره بردند.

4. با توجه به عدم اعتمادش به بزرگترها،می بایست از سرزنش، تمسخر افکارش، تنبیه او در زمان بیان صادقانه خطاهایش و برملا کردن اسرارش به شدت پرهیز کنیم. باید با او به مثابه یک انسان نخبه رفتار کنیم و او را با تمام وجود بپذیریم.

5. با توجه به حس استقلال طلبی نوجوانان در دوران بلوغ،میبایست از دخالت های بی جا پرهیز کنیم و با او چون یک کودک رفتار نکنیم.بگذاریم کارهایش را خودش انجام دهد هرچند که اشتباه کند.سرکوب نمودن حس استقلال طلبی نوجوانان،باعث می‌شود آنها جوانانی وابسته و با شخصیتی متزلزل بار بیایند.

قالَ رَسُولُ اللّه ِ(ص): يُسْتَحَّبُ غَرامَةُ الْغُلامِ فِى صِغَرِهِ لِيـَكُونَ حـَليما فِى كِبـَرِهِ (وسائل الشيعه، ج 15، ص 198) پيامبر اسلام (ص)فرمود: خوب است نوجوان باسختى و مشكلات اجتناب ناپذيرِ زندگی روبرو شود، تا دربزرگسالى، خويشتن دار و صبور باشد.

6. با توجه به علاقه او به گروه های هم سن و سال و دوست یابی، میبایست او را به سمت محیط های پاک تر مثل: مسجد ، پایگاه های بسیج و هیات مذهبی و ... سوق داد و البته دورا دور و نامحسوس دوستان او را زیر نظر داشت.

امام على(ع):مَنِ اختَلَفَ اِلَی المَسجِدِ اَصابَ اِحدَی الثَّمانِ؛ اَخاً مُستَفاداً فِی اللهِ، اَو عِلماً مُستَطرَفاً اَو آیَةً مُحکَمَةً اَو یَسمَعُ کَلِمَةً تَدُلُّ عَلی هُدیً،  اَو رَحمَةً مُنتَظَرَةً،  اَو کَلِمَةً تَرُدُّهُ عَن ردی، اَو  یَترُکَ ذَنبا خَشیَةً اَو حَیاء ً (وسائل الشیعه، ج٣، ص٤٨٠) کسی که به مسجد رفت وآمد می‌کند، یکی از منافع هشت گانه نصیب او می‌شود: برادری مفید و باارزش در راه خدا، یا علم و دانش نو، یا دلیل و برهان محکم [برای تثبیت عقاید]، یا کلماتی که موجب هدایت شود [می شنود]، یا رحمت مورد انتظاری [شامل حال او می ‌شود]، یا مواعظی که او را از فساد و گناه بازدارد، [می‌شنود،] یا به خاطر ترس یا حیا و آبروی خود گناهی را ترک می‌کند.

7. با توجه به عدم توانایی کنترل خشم در نوجوانان، میبایست از تعارض و جدل با او پرهیزکرد،هرچه او صدایش را بالاتر میبرد ما با آرامش بیشتر و منطقی تر رفتار کنیم.البته باید مراقب باشیم که تسلیم خشم و فریادهای او نشویم و بسیار متواضعانه اما مقتدرانه برخوردکنیم.او باید به مرور متوجه شود که رفتار آرام و منطقی،او را به اهدافش می‌رساند.مربی و والدین یک نوجوان،باید دراین لحظات خشم خود را کنترل کنند،چرا که امیرالمومنین می فرمایند: لا أدَبَ مَعَ غَضَبٍ (تصنیف غررالحکم و دررالکلم،ح 6912)  باخشم،تربیت(ممکن)نیست.

8. با توجه به الگوپذیری نوجوانان در دوران بلوغ،می بایست با کمک کتاب‌های داستانی، فیلم های ارزشی، سبک و سیره بزرگان و... به طور غیرمستقیم الگوهای مناسب را به او معرفی کنیم.باید مراقب باشیم که اگر او الگو نامناسبی را انتخاب کرد از تمسخر یا تخریب مستقیم آن شخصیت بپرهیزیم تا او به خاطر ویژگی های مثل میل به آزادی ، استقلال طلبی و عدم اعتماد به بزرگترها به مخالفت با ما برنخیزد.

9. با توجه به ویژگی افتخار به شخصیت،می بایست به او شخصیت داد، او را درجمع بزرگان پذیرفت و مدام به او افتخار کرد و از خوبی هایش تمجید نمود.اگر بتوانیم  نوجوانان خود را انسانهای متشخص بار بیاوریم وبزرگ منش بودن را به آنها تزریق کنیم درحقیقت به طور غیر مستقیم آنها را از دست زدن به کارهای پست و گناهان بی ارزش بازداشتیم. امام علی(ع) در این باره می فرماید: هلك امرء لم يعرف قدره (غررالحکم،ح10020)   كسي كه ارزش خود را نمي داند هلاك خواهد شد.

10. با توجه به ویژگی میل به آزادی،میبایست به او حق انتخاب داد، و اگر لازم است برای رسیدن به مطلوب خودمان باید زیرکانه او را بین دو مطلب مخیر نمود تا حس کند که خودش آزادانه یکی را انتخاب کرده است. مثلا به جای اینکه مستقیم به او دستور دهیم که زباله ها را جلو در بگذار، به او می گوییم یکی را انتخاب کن یا زباله ها را جلو در بگذار یا ظرف ها را بشوی و...

بدترین کار این است که آزادی او را زیر سوال ببریم و علایق و سلایق خود را به او تحمیل کنیم.

عَـلِىٌّ(ع): لاتُقَسِّـرُوا أَوْلادَ كُمْ عَـلى آدابِكُمْ، فَإِنَّهُمْ مَخْلُوقُونَ لِزَمانٍ غَيْرِزَمانِكُم (شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد،ج 20، ص 267 ) اميرالمؤمنين(ع) فرمود: آداب و رسوم خويش را به فرزندانتان تحميل نكنيد، زيرا آنان براى زمانى، غير از زمان شما آفريده شده اند.

به نظر می‌رسد تنها راه تربیت یک نوجوانِ حساسِ لجوجِ استقلال طلبِ آزادی خواهِ عصبانیِ رفیق بازِ دردوران بلوغ،استفاده از اصول ، روش ها و راهکارهای تربیت در سایه باشد. ادامه دارد.../۹۱۸/ی۷۰۱/س

محمدصادق ناطقی